Niepełnosprawny system wsparcia osób z niepełnosprawnościami w Polsce.

access_time personSylwia Bączyk-Koniecznafolderdeinstytucjonalizacja, orzecznictwo, PFRON, pomoc społeczna, prawa osób z niepełnosprawnościami, skargi, sytuacja niepełnosprawnych w Polsce, wydarzenia

W większości aktów prawnych w Polsce od początku lat 90. pojęcie „niepełnosprawność” zastąpiło pojęcie „inwalidztwo”. System zabezpieczenia społecznego osób z niepełnosprawnościami w Polsce jest realizowany w ramach: powszechnego ubezpieczenia społecznego pracowników, osób pracujących na własny rachunek oraz rolników; zabezpieczenia społeczne niektórych pracowników państwowych; pomocy społecznej; wspierania zatrudnienia osób niepełnosprawnych i pracodawców, tworzących dla nich miejsca pracy. Każdy z tych systemów odrębnie definiuje uprawnienia do świadczeń związanych z niepełnosprawnością…

W krajowym porządku prawnym prawa osób z niepełnosprawnościami gwarantowane są w Konstytucji RP m.in. w art. 32 ust.2 zakazującym dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny; w art. 68, który zobowiązuje władze publiczne do zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami szczegól­nej opieki zdrowotnej, oraz w art. 69 gwarantującym obowiązek pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komuni­kacji społecznej. Ustawodawca zdefiniował pojęcie niepełnosprawności w treści art. 2 pkt 10 u.r.z.s. jako trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naru­szenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy. Z powołanej definicji wynika, że niepełnosprawność przez polskiego ustawodawcę została określona jako stan fizyczny, psychicz­ny, umysłowy trwale lub okresowo utrudniający, ograniczający bądź uniemożliwiający wypełnianie ról społecznych, a w szczególności wy­konywanie pracy zarobkowej. (Źródło: Tak wyrok WSA w Warszawie z 29.11.2006 r., III SA/Wa 1066/06, LEX nr 328667).
W większości aktów prawnych w Polsce od początku lat 90. pojęcie „niepełnosprawność” zastąpiło pojęcie „inwalidztwo”. System zabezpieczenia społecznego osób z niepełnosprawnościami w Polsce jest realizowany w ramach: powszechnego ubezpieczenia społecznego pracowników, osób pracujących na własny rachunek oraz rolników; zabezpieczenia społeczne niektórych pracowników państwowych; pomocy społecznej; wspierania zatrudnienia osób niepełnosprawnych i pracodawców, tworzących dla nich miejsca pracy. Każdy z tych systemów odrębnie definiuje uprawnienia do świadczeń związanych z niepełnosprawnością. Różne są również ich organizacja, zasilanie i zarządzanie nimi. Od 1991 działa Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Najbardziej istotna jest konieczność minimalizacji ograniczeń funkcjonalnych osób z niepełnosprawnościami poprzez wszelkie dostępne metody diagnostyczno-leczniczo-rehabilitacyjne, pomoce techniczne, edukację i możliwość świadczenia wsparcia przez inne osoby w niezbędnym wymiarze, które umożliwi aktywne, samodzielne życie osobom z  niepełnosprawnościami niezależnie od rodzaju i charakteru ich niepełnosprawności.
(Źródło: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/niepelnosprawnosc;3947453.html)

Zakres polskiego wachlarza wsparcia skierowanego w stronę osób z niepełnosprawnościami – realizowany przez  instytucje rządowe i samorządowe, oraz podmioty i organizacje pozarządowe – jest rozpostarty bardzo szeroko.

Z grubsza, możemy podzielić go na system świadczeń pieniężnych i system świadczeń niepieniężnych.

Świadczenia pieniężne, to min. zasiłek stały, zasiłek okresowy, zasiłek celowy, specjalny zasiłek celowy.
Świadczenie niepieniężne, to min.:

  • usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze;
  • usługi opiekuńcze i bytowe w formie rodzinnego domu pomocy;
  • usługi opiekuńcze, specjalistyczne usługi opiekuńcze lub posiłek świadczone w ośrodku wsparcia;
  • ośrodki wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi
  • mieszkania chronione;
  • domy pomocy społecznej dla osób z niepełnosprawnościami;
  • placówki zapewniające całodobową opiekę osobom z niepełnosprawnościami;
  • pomoc na usamodzielnianie się i kontynuowanie nauki dla osoby z niepełnosprawnością;
  • pomoc w formie rzeczowej w celu ekonomicznego usamodzielnienia;
  • poradnictwo specjalistyczne;
  • udzielenie schronienia, zapewnienie posiłku oraz niezbędnego ubrania osobom tego pozbawionym. (Małecka-Łyszczek, Mędrzycki; 2021)

Regulatorem kwestii prawnych związanych z systemem pomocy społecznej, a także postępowań administracyjnych w sprawach orzekania o niepełnosprawności oraz szczególnymi warunkami zatrudniania takich osób jest przestarzała Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.
Na jej podstawie powstają generowane przez Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej, takie instrumenty wsparcia, jak: te wspierające pracodawców osób niepełnosprawnych; aktywizacja adresowana bezpośrednio do osób niepełnosprawnych; dodatkowe programy aktywizujące zawodowo osoby niepełnosprawne; spółdzielnia socjalna – przyjazne otoczenie dla osób niepełnosprawnych i ich opiekunów.
(Źródło: https://www.gov.pl/web/rodzina/wsparcie-na-rynku-pracy-osob-niepelnosprawnych-i-ich-opiekunow).

Wsparcie pracodawców realizowane jest poprzez:

Miesięczne dofinansowanie do wynagrodzenia pracownika niepełnosprawnego – pracodawcy przysługuje ze środków PFRON miesięczne dofinansowanie do wynagrodzenia pracownika niepełnosprawnego zaliczonego do znacznego, umiarkowanego i lekkiego stopnia niepełnosprawności w kwocie odpowiednio: 1950 zł, 1200 zł i 450 zł. Kwoty, o których mowa powyżej, w odniesieniu do osób niepełnosprawnych, którym orzeczono chorobę psychiczną (02-P), upośledzenie umysłowe (01-U), całościowe zaburzenia rozwojowe (12-C) lub epilepsję (06-E) oraz niewidomych
w stopniu znacznym i umiarkowanym (04-O), zwiększa się o:

  • 1 200 zł w przypadku osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego stopnia niepełnosprawności (w sumie kwota dofinansowania wynosi 3150 zł),
  • 900 zł w przypadku osób niepełnosprawnych zaliczonych do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności (w sumie kwota dofinansowania wynosi 2100 zł),
  • 600 zł w przypadku osób niepełnosprawnych zaliczonych do lekkiego stopnia niepełnosprawności (w sumie kwota dofinansowania wynosi 1050 zł);

Stwierdzenie dotyczące schorzenia szczególnego musi wynikać z sentencji, symbolu przyczyny niepełnosprawności, wskazań lub uzasadnienia podanego na orzeczeniu o stopniu niepełnosprawności.

  • zwrot kosztów związanych z przystosowaniem stanowisk pracy i pomieszczeń zakładu pracy do potrzeb niepełnosprawnego pracownika, a także kosztów adaptacji lub nabycia urządzeń ułatwiających osobie niepełnosprawnej wykonywanie pracy lub funkcjonowanie w zakładzie pracy oraz zakupu i autoryzacji oprogramowania na użytek pracowników niepełnosprawnych oraz urządzeń technologii wspomagających lub przystosowanych do potrzeb wynikających z ich niepełnosprawności;
  • zwrot kosztów wyposażenia stanowiska pracy osoby niepełnosprawnej do wysokości piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia;
  • zwrot kosztów szkolenia pracownika niepełnosprawnego;
  • zwrot miesięcznych kosztów zatrudnienia pracowników pomagających pracownikowi niepełnosprawnemu w pracy oraz szkolenia pracownika pomagającego;
  • zwolnienie z wpłat na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. (Źródło: https://www.gov.pl/web/rodzina/instrumenty-wsparcia-pracodawcow-osob-niepelnosprawnych)

Ta forma wsparcia systemowo dyskryminuje kandydatów z niepełnosprawnościami na poziomie rekrutacji, stopniując wysokość dofinansowania w zależności od rodzaju i stopnia niepełnosprawności, jednocześnie mnożąc kryteria umożliwiające otrzymanie wyższego bądź niższego dofinansowania za zatrudnienie kandydata z konkretną niepełnosprawnością na stanowisku pracy.

Wsparcie osób z niepełnosprawnościami w czasie pandemii

Zgodnie z treścią Odpowiedzi na interpelację nr 28822 w sprawie wsparcia osób niepełnosprawnych w czasie pandemii osoby niepełnosprawne mogą także korzystać ze wsparcia organizacji pozarządowych, które na podstawie art. 36 ustawy o rehabilitacji zawodowej (…) ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych realizują zadania z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, wskazane w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 lutego 2008 r. w sprawie rodzajów zadań z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych zlecanych fundacjom oraz organizacjom pozarządowym (Dz. U. z 2016 r. poz. 1945). Wymienione w ww. rozporządzeniu zadania mogą być realizowane na zlecenie Funduszu, samorządu województwa lub powiatu.

Wskazuję, że dostrzegając problem inflacji i rosnących kosztów dóbr i usług, Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej podjęło prace nad zmianą rozporządzenia w sprawie algorytmu przekazywania środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych samorządom wojewódzkim i powiatowym mające na celu podniesienie wysokości:

  • kwoty na dofinansowanie rocznego pobytu jednej osoby niepełnosprawnej zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zatrudnionej w zakładzie aktywności zawodowej,
  • dofinansowania rocznego pobytu jednego uczestnika w warsztacie terapii zajęciowej.

Zmiany te mają urealnić wysokość otrzymywanych środków na funkcjonowanie zakładów aktywności zawodowej i warsztatów terapii zajęciowej w kolejnych latach. Informuję również, że rząd podejmuje kolejne działania, aby w dalszym ciągu skutecznie reagować na wyzwania jakie stoją przed polityką społeczną w zakresie efektywnego i kompleksowego wsparcia osób z niepełnosprawnościami i ich rodzin. W Ministerstwie Rodziny i Polityki Społecznej prowadzone są prace nad nowym modelem wsparcia dzieci z niepełnosprawnościami i ich rodzin. Prace toczą się również w ramach Międzyresortowego Zespołu do spraw opracowania zmian Programu kompleksowego wsparcia dla rodzin „Za życiem”, organu pomocniczego Prezesa Rady Ministrów, powołanego zarządzeniem nr 210 Prezesa Rady Ministrów z dnia 13 listopada 2020 r. w sprawie Międzyresortowego Zespołu do spraw opracowania zmian Programu kompleksowego wsparcia dla rodzin „Za życiem” (M. P. poz. 1039).

  • Dodatkowym wsparciem będą programy planowane do wprowadzenia w ramach pakietu pn. „Samodzielność-Aktywność-Mobilność!” (S-A-M!):
  • program mieszkanie dla osób z niepełnosprawnościami,
  • program samochodowy,
  • finansowanie tworzenia nowych warsztatów terapii zajęciowej i zakładów aktywności zawodowej,
  • wypożyczalnia sprzętu rehabilitacyjnego, wyrobów medycznych i technologii asystujących.

Kolejnym funduszem, z którego wspierane są osoby niepełnosprawne i ich rodziny, jest Fundusz Solidarnościowy. W celu poprawy warunków życia osób niepełnosprawnych i ich rodzin ze środków tego Funduszu finansowana jest realizacja m.in. programów rządowych i resortowych, w tym obejmujących zadania własne jednostek samorządu terytorialnego w zakresie wsparcia osób niepełnosprawnych. Dzięki tym programom zwiększył się zakres i zasięg świadczonych usług dla rodzin osób niepełnosprawnych. Doświadczenia płynące z realizacji dotychczasowych edycji programów resortowych, finansowanych ze środków Funduszu Solidarnościowego, wskazują na konieczność kontynuacji działań zmierzających do zwiększenia dostępności wsparcia dla osób niepełnosprawnych oraz ich opiekunów i rozwijania systemu na poziomie lokalnym. Dlatego też w 2022 roku planuje się realizację niżej wskazanych programów resortowych Ministra Rodziny i Polityki Społecznej, mających na celu wsparcie społeczne lub zawodowe osób niepełnosprawnych:

  • Program pn. „Opieka wytchnieniowa” – edycja 2022, adresowany do jednostek samorządu terytorialnego szczebla gminnego i powiatowego. Opieka wytchnieniowa ma za zadanie odciążenie członków rodzin lub opiekunów osób niepełnosprawnych poprzez wsparcie ich w codziennych obowiązkach lub zapewnienie czasowego zastępstwa.
  • Program pn. „Opieka wytchnieniowa dla członków rodzin lub opiekunów osób z niepełnosprawnościami” – edycja 2022, adresowany do organizacji pozarządowych.
  • Program pn. „Asystent osobisty osoby niepełnosprawnej” – edycja 2022, adresowany do jednostek samorządu terytorialnego szczebla gminnego i powiatowego. Celem Programu jest umożliwienie osobom niepełnosprawnym prowadzenia jak najbardziej niezależnego życia poprzez wprowadzenie usługi asystenta w wykonywaniu codziennych czynności oraz funkcjonowaniu w życiu społecznym.
  • Program pn. „Asystent osobisty osoby z niepełnosprawnościami” – edycja 2022, adresowany do organizacji pozarządowych.
  • Program pn. „Centra opiekuńczo-mieszkalne”, adresowany do jednostek samorządu terytorialnego szczebla gminnego i powiatowego. Program dotyczy finansowania zadań związanych
    z utworzeniem Centrum i finansowaniem działalności Centrum. Celem Programu jest pomoc dorosłym osobom niepełnosprawnym ze znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności oraz zapewnienie pobytu, opieki i specjalistycznych usług dostosowanych do ich potrzeb.
  • Program pn. „Rodzinne ośrodki wparcia”, którego celem jest utworzenie ośrodków wsparcia rodzin osób niepełnosprawnych, gdzie udzielana będzie wszechstronna i profesjonalna pomoc
    w różnych obszarach życia, zarówno samej osobie niepełnosprawnej, jak i pozostałym członkom rodziny – dorosłym i dzieciom. Założeniem jest by Program realizowany był przez podmioty/jednostki niezaliczane do sektora finansów publicznych.

Osoby z niepełnosprawnościami, w zależności od posiadanych orzeczeń o niepełnosprawności i wieku, mogą otrzymywać zasiłek pielęgnacyjny lub dodatek pielęgnacyjny, wypłacany odpowiednio przez ośrodek pomocy społecznej lub wraz ze świadczeniami emerytalno-rentowymi. Kolejnym rodzajem wsparcia finansowego jest świadczenie uzupełniające dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji wprowadzone ustawą z dnia 31 lipca 2019 r. o świadczeniu uzupełniającym dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji (Dz. U. z 2021 r. poz. 1842). Ustalane jest ono w wysokości do 500 zł miesięcznie. Ustawodawca zdecydował w niej, iż osobami uprawnionymi do tego świadczenia są osoby o niskim statusie materialnym, które ukończyły 18 lat i których niezdolność do samodzielnej egzystencji została stwierdzona jednym z orzeczeń o niezdolności do samodzielnej egzystencji. Ustalanie prawa do tego świadczenia następuje na wniosek osoby uprawnionej złożony do organu wypłacającego danej osobie świadczenia emerytalno-rentowe albo rentę socjalną. Świadczenie to wypłacane jest także ze środków Funduszu Solidarnościowego. Ze środków Funduszu Solidarnościowego finansowany jest również Fundusz Dostępności. Środki przeznacza się na działania w zakresie zapewniania dostępności dla osób ze szczególnymi potrzebami, w szczególności w budynkach użyteczności publicznej oraz budynkach mieszkalnictwa wielorodzinnego.

Wymienione wyżej formy wsparcia, dystrybuowane są głównie przez samorządy i organizacje pozarządowe, co nie daje potencjalnym beneficjentom ustawowej gwarancji otrzymania dostępnego wsparcia, ponieważ budżety tych organizacji i samorządów z każdym nowym rokiem rozliczeniowym są zmienne i wielokrotnie prawnie skryteriowane. Należy w tym miejscu przypomnieć, że od 2015 r. władza polityczna należy do Zjednoczonej Prawicy, a problema­tyka niepełnosprawności nie należała do priorytetów tych rządów. W latach 2015-2019 ze strony rządu podjęto następujące pozytywne decyzje:

  1. Ustawę z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem” (Dz. U. z 2016 r., poz. 1860) będącą wsparciem i opieką nad ro­dziną z dzieckiem niepełnosprawnym i wymagającym opieki. Rząd pod wpływem ulicznych wystąpień przedstawił ofertę dla tych kobiet, które urodzą nieuleczalnie chore dziecko. W tym kontekście bezpośrednio przed przyjęciem programu „Za życiem” wprowadzono jednorazowe świadcze­nie 4 tys. zł. Program był wprowadzany fazami. W pierwszej dokonano zmiany w obszarze mieszkalnictwa wspomaganego, a także wsparcia przy powrocie na rynek pracy członków rodzin osób ze znaczną niepełno­sprawnością. W 2018 r. zmiany dotyczyły m.in. funkcjonowania warszta­tów terapii zajęciowej oraz możliwości bardziej elastycznych warunków pracy rodziców osób z niepełnosprawnościami. Specjaliści zwracają uwagę, że jest to program, w którym nie podjęto kwestii świadczeń finansowych i zabezpieczenia socjalnego rodzin z osobą niepełnosprawną.
  2. Podniesienie niektórych świadczeń finansowych: zrównanie renty socjal­nej z wysokością minimalnej emerytury, podniesienie kwoty zasiłku pie­lęgnacyjnego ze 151 zł do 184 zł, wzrost świadczenia pielęgnacyjnego, a także wprowadzenie świadczenia uzupełniającego dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji – 500 plus adresowane jest do tych, którzy mają orzeczoną niezdolność do samodzielnej egzystencji i spełniają kry­terium dochodowe.
  3. Wprowadzenie nowych uprawnień w zakresie świadczeń (prawo do za­siłku dla bezrobotnych dla części byłych opiekunów, świadczenie uzupeł­niające dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji]. Nowe prze­pisy weszły w życie wraz z początkiem 2017 r. Zakładają, że czas pobie­rania świadczeń z tytułu opieki może być wliczony do czasu pracy w kon­tekście starań o zasiłek dla bezrobotnych. Wspomniane świadczenia z ty­tułu opieki to świadczenie pielęgnacyjne, specjalny zasiłek opiekuńczy i zasiłek dla opiekuna.

Uruchomienie w 2019 r. Solidarnościowego Funduszu Wsparcia Osób Niepełnosprawnych. Fundusz został stworzony po głośnych protestach osób niepełnosprawnych w Sejmie. Ustawa weszła w życie 1 stycznia 2019 r. Cztery programy finansowane ze środków funduszu pilotażowo obejmowały: usługi opiekuńcze dla osób niepełnosprawnych, opiekę wytchnieniową, centra mieszkalno-opiekuńcze, asystentów osobistych osób niepełnosprawnych.

Była to nowa forma wsparcia, która wypełniała lukę w systemie usług i instytucji pomocowych. Już po wyborach i powołaniu ponownie rządu premiera Mateusza Morawieckiego posłowie Prawa i Sprawiedliwości 20 listopada 2019 r. złożyli nowelizację ustawy o Solidarnościowym Fun­duszu Wsparcia Osób Niepełnosprawnych (SFWON) z 1 stycznia 2019 r.

Ustawę z dnia 9 maja 2018 r. o szczególnych rozwiązaniach wspierają­cych osoby o znacznym stopniu niepełnosprawności (Dz. U. z 2018 r., poz. 932), która ma ułatwić dostęp do leczenia i rehabilitacji osobom znacznie niepełnosprawnym. Jej założeniem jest:

  • możliwość korzystania poza kolejnością ze świadczeń opieki zdro­wotnej oraz przy zaopatrywaniu się w leki w aptekach,
  • korzystanie z ambulatoryjnych świadczeń medycznych u specjalistów bez konieczności uzyskania wcześniejszego skierowania,
  • zniesienie limitów finansowania świadczeń w zakresie rehabilitacji medycznej,
  • zniesienie limitów czasowych na użytkowanie wyrobów medycznych.

Rząd w tzw. piątce Morawieckiego zainicjował przyjęcie programu „Do­stępność plus”, który odpowiadać miał na poważny problem barier w prze­strzeni i usługach publicznych dla osób z niepełnosprawnościami i osób starszych. Program odpowiadał na wiele istotnych problemów związa­nych z brakiem dostępności, wykracza poza ramy resortowe i sektorowe, na jego realizację przewiduje się wykorzystanie środków unijnych. Prio­rytetowo ujęto architekturę, transport, edukację, służbę zdrowia, cyfryzację i usługi. Wymienione działania nie rozwiązywały wszystkich problemów. Część ob­szarów pozostawiono bez reform lub zaproponowano jedynie korekty – zbyt małe, aby problemy rozwiązać lub poprawić sytuację. W ocenie czterech lat rzą­dów eksperci zaliczają do nich:

  1. Brak rozwiązania problemu wykluczonych opiekunów niepełnospraw­nych dorosłych, co jest niezrealizowaniem wyroku Trybunału Konstytu­cyjnego z 21 października 2019 r. Wpisuje się to w ujemne postrzeganie praworządności przez Zjednoczoną Prawicę. Oznacza dalsze wielowymiarowe wykluczenie społeczne dla osób, których dotyczy przedmiot wyroku.
  2. Przez całą kadencję nie przeprowadzono reformy orzecznictwa, nie przed­stawiono i nie poddano konsultacjom społecznym gotowego projektu zmian w tym zakresie, mimo że wielokrotnie składano takie obietnice.
  3. Brak rozwiązania problemu opiekunów pobierających świadczenia eme­rytalno-rentowe;
  4. Wprowadzenie rozporządzenia z 2017 r. przez Ministerstwo Edukacji Narodowej dotyczącego kształcenia indywidualnego niesie ryzyko izola­cji rówieśniczej tych dzieci, które potrzebują specjalnych potrzeb edukacyjnych. Kolejne niepowodzenia dotyczą realizacji ratyfikowanej w 2012 r. Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych. Komitet ONZ wskazał szereg zastrzeżeń i rekomendacji dla Polski w zakresie wdrażania Konwencji, co nie spotkało się z reakcją polskiej strony rządowej. Niestety Rząd nawet nie doprowadził do przetłumaczenia tych rekomendacji, co nie sprzyja ich popularyzacji i realizacji. (Bakalarczyk, 2019a).
  5. Nieprzyjęcie protokołu fakultatywnego do konwencji przewidującego tryb skargi indywidualnej dla osób, których zapisane w Konwencji prawa są łamane (Bakalarczyk, 2019a), a tym samym Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych nie ma klauzuli wykonalności w Polsce.  (M.Giedroić, 2020)

Już po wyborach i powołaniu ponownie rządu premiera Mateusza Morawieckiego złożono 18 listopada 2019 r. przez posłów PiS jako druk nr 13-A nowe­lizację ustawy o Solidarnościowym Funduszu Wsparcia Osób Niepełnospraw­nych (SFWON) z 1 stycznia 2019 r. Posłanka Iwona Hartwich z Koalicji Obywa­telskiej przypomniała, że Solidarnościowy Fundusz Wsparcia Osób Niepełno­sprawnych utworzony został w wyniku 40-dniowego protestu osób z niepełno­sprawnościami i ich opiekunów. „Miał służyć poprawie bytu osób z niepełno­sprawnościami. Miał służyć do tego, by osoby z niepełnosprawnościami po raz pierwszy mogły wyjechać na turnus rehabilitacyjny, mogłyby mieć zabezpie­czoną rehabilitację”. Posłanka Iwona Hartwich pytana o to, jak skomentuje pomysł, by ze środków z Solidarnościowego Funduszu Wsparcia Osób Niepełnosprawnych finansowany był – zgodnie ze złożonym projektem – także zasiłek pogrzebowy, odpowiedziała, że czuje się zażenowana. „Początkowo – muszę o tym wspo­mnieć – nasza grupa protestujących i osoby z niepełnosprawnością nie chciały w ogóle tego funduszu, gdyż nie chcieliśmy obciążać przedsiębiorców, tych bo­gatych przedsiębiorców z naszego kraju, bo osoby z niepełnosprawnościami są zawsze tak spychane na margines, jest stawiane złe świadectwo, gdyż właściwie to nasz kraj, nasz rząd powinien zabezpieczyć godny byt osób z niepełnospraw­nościami. To, co teraz usłyszałam, jest dla mnie zaskakujące – powiedziała” (www.wiadomosci.dziennik.pl/polityka, dostęp: 20.11.2019). W podobnym to­nie jest wypowiedź posłanki Okły-Drewnowicz z KO: „Na to na pewno naszej zgody nie będzie. Będziemy walczyć o to, żeby Solidarnościowy Fundusz Wspar­cia Osób Niepełnosprawnych był przeznaczony na rzecz osób niepełnospraw­nych, bo obietnic, czy też niezrealizowanych potrzeb osób niepełnosprawnych, o czym mówiła pani poseł Iwona Hartwich, jest wiele”. Przypomniała też, że na­dal nie został wykonany wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 2014 r. „To ozna­cza, że wszystkie obietnice wyborcze, które dziś zamierza realizować PiS, będą kosztem tych, którzy są najsłabsi, przede wszystkim osób niepełnosprawnych. Nie ma na to naszej zgody – podkreśliła” (www.wiadomosci.dziennik.pl/polityka, dostęp: 20.11.2019).
Rafał Bakalarczyk, ekspert z zakresu polityki wobec osób z niepełnospraw­nościami i polityki senioralnej, członek komisji ekspertów ds. osób starszych przy Rzeczniku Praw Obywatelskich, na łamach www.oko.press.pl wypowie­dział się w tej sprawie: „Uważam, że to bardzo niedobry pomysł. O ile nad samą koncepcją trzynastki dla emerytów i rencistów można się zastanawiać i widzieć pewne korzyści – sam uważam, że jednak nie jest to optymalny sposób na poprawę sytuacji ekonomicznej tych dwóch, mocno zresztą różniących się od siebie grup – o tyle pomysł finansowania tego z funduszu solidarnościowego uważam za bardzo niedobry. Nie chodzi nawet o przeciwstawianie osób starszych i niepeł­nosprawnych – wszak renciści to głównie osoby niepełnosprawne, a i wśród emerytów jest sporo osób z niepełnosprawnościami – ale o to, że finansuje się jedne działania socjalne, zabierając z innych. Co gorsza, działania, które dotąd były finansowane z funduszu solidarnościowego – usługi opiekuńcze, opieka wytchnieniowa, asystent osobisty osoby niepełnosprawnej – były o wiele mniej dyskusyjne niż trzynastka. Istnieje więc ryzyko, że te działające w zalążkowej postaci programy, które dopiero zaczynały się rozwijać, staną się zagrożone w dalszym rozwoju przez odcięcie im finansowania na rzecz innych celów” (Bakalarczyk,2019b); (M.Giedroić, 2020)

Niestety cytowane wyżej osoby miały rację, ponieważ od 1 stycznia 2020 roku (Dz.U.2020.1787 t.j.) zmieniono nazwę, cele i zakres wsparcia Solidarnościowego Funduszu Wspar­cia Osób Niepełnosprawnych. Od tej pory Fundusz Solidarnościowy ma na celu wsparcie:

  • społeczne, zawodowe, zdrowotne oraz finansowe osób niepełnosprawnych;
  • finansowe emerytów i rencistów, o którym mowa w przepisach odrębnych.

I zgodnie z brzmieniem Art.  6b. tej, zaktualizowanej w 2020 roku ustawy z dnia 23 października 2018 r. o Funduszu Solidarnościowym: [Przeznaczenie środków Funduszu Solidarnościowego na finansowanie świadczenia uzupełniającego dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji, trzynastej emerytury, renty socjalnej, zasiłku pogrzebowego]
1. Środki Funduszu przeznacza się również na finansowanie:
1) świadczenia uzupełniającego, kosztów obsługi wypłaty świadczenia uzupełniającego, kosztów obsługi wniosku
o świadczenie uzupełniające oraz kosztów świadczeń zdrowotnych związanych z wydawaniem orzeczeń dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji, o których mowa w art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 31 lipca 2019 r. o świadczeniu uzupełniającym dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji;
2) dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego dla emerytów i rencistów oraz kosztów obsługi wypłaty tego świadczenia, o których mowa w odrębnych przepisach;
3) renty socjalnej, zasiłku pogrzebowego oraz kosztów ich obsługi, o których mowa w art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej.

Te niedostatki rządowej polityki wobec osób niepełnosprawnych potęgują dodatkowo definicje niepełnosprawności zastosowane w ustawach i dokumentach progra­mowych państwa. Nadal wpływają na to, jaki zakres osób jest uprawniony do określonych kategorii świadczeń i form wsparcia ze strony władz publicznych. To powoduje dylematy w określaniu kryteriów uznawania danej osoby za nie­pełnosprawną. Kluczowe znaczenie ma to, że nieuznanie danej osoby za niepeł­nosprawną pozbawia ją możliwości skorzystania z różnych form wsparcia ofe­rowanych w ramach polityki społecznej. Formalne określenie osoby, jako osoby niepełnosprawnej – jest gwarantem i jedyną możliwością funkcjonowania tej osoby w polskim systemie wsparcia. Tylko wtedy jest ona uznawana za potencjalnego beneficjenta systemu wsparcia gwarantowanego przez państwo polskie, i tylko wtedy może korzystać z przywilejów wynikających z zapisów Ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Dlatego od wielu lat osoby z niepełnosprawnościami, oraz osoby nierozerwalnie związane z ich niepełnosprawnością oczekują zmian w systemie orzekania o niepełnosprawności.

Odzwierciedleniem tych oczekiwań jest między innymi Interpelacja nr 16263 do ministra rodziny i polityki społecznej w sprawie powstania Krajowego Centrum Orzecznictwa w zakresie niepełnosprawności – zgłoszona przez panią Joannę Jaśkowiak – w której zauważa (…), że reforma systemu orzekania o niepełnosprawności w Polsce jest niezbędna i to nie ulega wątpliwości. Dotychczasowy system posiada wiele poważnych luk i błędów. Pan minister Paweł Wdówik główny problem upatruje w rozdzieleniu systemu orzekania o niepełnosprawności (miejskie/powiatowe zespoły ds. orzekania niepełnosprawności) oraz orzecznictwa „oświatowego”, czyli zespołów poradni psychologiczno-pedagogicznych wydających orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego.
Ten system mógłby być znacznie bardziej uproszczony.
Z punktu widzenia osoby z niepełnosprawnościami, w szczególności dziecka, zwłaszcza z poważną niepełnosprawnością, każda komisja, każde kolejne badanie to ogromny stres. Komisja orzekająca nie jest zespołem diagnostycznym.
Nie sposób oczekiwać, że osoby zasiadające w komisji będą specjalistami w zakresie każdego typu niepełnosprawności i konsekwencji z nich wynikających. Obecnie nader często się zdarza, że komisje wydają absurdalne orzeczenia. Kolejnym elementem systemu orzekania są orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Z zasady powinno je otrzymywać każde dziecko, które ma orzeczenie o niepełnosprawności. Problemów, wątpliwości, pytań z tym związanych jest znacznie więcej. Taka reforma, żeby miała sens, powinna być poprzedzona długimi konsultacjami społecznymi obejmującymi zarówno środowisko osób z niepełnosprawnościami, jak i nauczycieli, orzeczników, diagnostów… Proces tak istotnych zmian, aby był dobrze przeprowadzony i rzetelnie skonsultowany ze wszystkimi zainteresowanymi stronami, powinien trwać kilka lat, a nie kilka miesięcy.

W nawiązaniu do treści interpelacji i wielu wątpliwości proszę o odpowiedź na poniższe pytania:

  1. Czy wskutek powstania Krajowego Centrum Orzecznictwa wydłuży się procedura wydawania dokumentu?
  2. Jaki będzie dostęp do Krajowego Centrum Orzecznictwa, skoro już obecnie terminy badania w poradniach są odległe i cała procedura zajmuje kilka miesięcy, a reforma – zdaniem pedagogów – ten problem tylko pogłębi?
  3. Czy w takiej scentralizowanej instytucji jak Krajowe Centrum Orzecznictwa będą zasoby na to, żeby w przypadku sytuacji, w której nie ujawniły się w czasie badania symptomy wskazujące na niepełnosprawność, co jest częste, ponieważ różnego rodzaju trudności ze sfery emocjonalnej i społecznej mogą nie ujawnić się podczas indywidualnego spotkania, będzie możliwość, aby ktoś przyszedł do przedszkola, szkoły i takie dziecko poobserwował w grupie, kiedy jego zachowanie ulega zmianie?
  4. Jaki będzie skład zespołu orzekającego oraz całej procedury przebiegu wydawania dokumentu, jakim jest orzeczenie? Czy w komisji będą pracowali praktycy znający rzeczywistość placówek edukacyjnych – pedagodzy i psycholodzy dziecięcy pracujący w szkołach i przedszkolach?
  5. Czy w komisji, która będzie decydowała o wydaniu takiego orzeczenia, będą pracować lekarze odpowiedniej specjalizacji? Czy unikniemy sytuacji, w której o sytuacji dziecka z problemami emocjonalnymi decydować będzie laryngolog, a dziecka niedowidzącego neurolog?

Uzyskanie odpowiedzi na te pytania jest kluczowe, chociażby przez pryzmat kontroli przeprowadzonej przez Najwyższą Izbę Kontroli „NIK o orzecznictwie ZUS”, którą opublikowano 10 czerwca 2013 roku. Jej podsumowanie znakomicie podkreśla potrzebę wprowadzenia przemyślanych, praktycznych i przejrzystych zmian w orzecznictwie osób z niepełnosprawnościami w Polsce. Organy orzekające o prawie do renty lub różnego rodzaju ulg popełniają niekiedy błędy, bo nie zawsze przestrzegają standardów i procedur. Ponieważ zadania systemu orzekania o niepełnosprawności i systemu orzeczniczego ZUS są podobne, NIK ze względu na dobro chorych proponuje ich połączenie. Pozwoli to nie tylko oszczędzić publiczne pieniądze, ale także poprawić jakość orzecznictwa. NIK zauważa, że przeprowadzona w 1997 r. reforma, dzięki której wyodrębniono dwa systemy orzecznicze – lekarski ZUS dla celów rentowych oraz orzekania o niepełnosprawności – nie przyczyniła się do zwiększenia roli rehabilitacji leczniczej i zawodowej. A to właśnie rehabilitacja ma kluczową rolę w powrocie chorych i poszkodowanych do pracy. Działania rehabilitacyjne powinny być podejmowane jak najwcześniej, aby zmniejszyć liczbę osób zagrożonych niezdolnością do pracy i zredukować nakłady na późniejsze świadczenia rentowe. A te są niemałe. Rocznie ponad 18 mld zł jest wypłacanych tylko na świadczenia rentowe.
W ocenie NIK zbieżność zadań wykonywanych w obu systemach orzekania uzasadnia potrzebę ich zintegrowania. Tym bardziej, że posługują się one podobnymi kryteriami wobec wnioskodawców – oceną naruszenia sprawności oraz zdolnością lub brakiem zdolności do wykonywania pracy. Ich połączenie wyeliminowałoby m.in. konieczność uczestniczenia rencistów w kolejnym postępowaniu administracyjnym w celu uzyskania niektórych uprawnień i ulg przysługujących osobie niepełnosprawnej. Oddziały ZUS w minimalnym stopniu (niecały 1 procent) korzystały w sprawach rentowych z uprawnień do orzekania o celowości przekwalifikowania zawodowego. I to pomimo tego, że ponad 30 proc. osób występujących o świadczenie rentowe nie przekroczyło 50. roku życia. W niewielkim zakresie następowało przekwalifikowanie osób otrzymujących rentę szkoleniową (ok. 15 proc.). Powód? Brak pieniędzy na szkolenia i kursy, a także brak determinacji osób korzystających z renty szkoleniowej. Zdaniem NIK współpraca ZUS z urzędami pracy (organizatorami szkoleń) nie przynosiła pożądanych efektów. Brak możliwości korzystania z rehabilitacji zawodowej sprawiał, że zapisy ustawy o rencie szkoleniowej w praktyce okazały się martwe. Powszechną praktyką organów orzekających było wydawanie decyzji przez lekarzy, którzy nie byli specjalistami w orzekanej chorobie. Do tego zbyt rzadko korzystano z opinii lekarzy konsultantów (w ZUS  jedynie w 6,5 proc. spraw) i specjalistycznych badań (prawie 40 proc. zespołów powiatowych w ogóle nie kierowało na badania określające niepełnosprawność). W konsekwencji ponad 1/3 orzeczeń jest uchylana lub zmieniana w postępowaniu odwoławczym, i to na podstawie analizy tej samej dokumentacji. W tej sytuacji działalność organów orzeczniczych nie daje gwarancji, że publiczne pieniądze są wydatkowane racjonalnie, a świadczenia są przyznawane osobom uprawnionym. W latach 2010-2012 (I półrocze) koszty orzekania w ZUS wyniosły 487 mln zł, a wydatki na działalność zespołów powiatowych i wojewódzkich orzekających o niepełnosprawności wyniosły 236 mln zł (w rzeczywistości koszty działalności zespołów są większe, bo ich część ponoszą samorządy). (Źródło: https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/nik-o-orzecznictwie-zus.html)

Obowiązującym podstawowym dokumentem rządowym w polityce społecz­nej jest Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju z 14 lutego 2017 r. Jak wskazano, strategia określa nowy model rozwoju – suwerenną wizję strate­giczną, zasady, cele i priorytety rozwoju kraju w wymiarze gospodarczym, spo­łecznym i przestrzennym w perspektywie roku 2020 i 2030. Ze względu na swoją rolę i przypisane jej zadania strategia wskazuje cele i niezbędne działa­nia, instrumenty realizacyjne i kluczowe projekty zapewniające jej wdrożenie. W związku z powyższym celowym działaniem jest uwzględnienie w tak szero­kim planie perspektywy osób niepełnosprawnych. Strategia odnosi się do tych kwestii w kontekście większego dostępu do usług, bardziej przyjaznego rynku pracy, tworzenia kapitału społecznego oraz wsparcia dla najbardziej potrzebu­jących. Kwestie dotyczące osób niepełnosprawnych są włączane do poszczegól­nych polityk publicznych w obszarach takich jak praca, opieka zdrowotna czy rodzina. Nadal mamy brak jednej, wyraźnie wyodrębnionej i spójnej wewnętrz­nie polityki dotyczącej potrzeb i problemów osób z niepełnosprawnościami. Co więcej, została ona opublikowana pomimo nieosiągnięcia celów wytyczonych w poprzedniej Strategii opublikowanej na lata 2010 do 2020. Świadczy o tym Lista kwestii Komitetu (Committee on the Rights of Persons with Disabilities – CRPD) i odpowiedzi Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce (RPO pełni w Polsce rolę niezależnego organu monitorującego wykonanie postanowień Konwencji. Ratyfikując ją, Polska potwierdziła, że osoby z niepełnosprawnościami mają prawo do pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka. Zdaniem Rzecznika nadal jednak brak rozwiązań zapewniających realną tego możliwość). W informacji z 31 lipca 2018 r. Rzecznik przedstawił zaś uwagi wobec niektórych zagadnień uwzględniając już odpowiedzi polskiego rządu. Adam Bodnar zaprezentował Komitetowi 84 rekomendacje posegregowane poprzez nierozwiązane przez polski rząd Kwestie:

  • Kwestia ustawodawstwa promującego prawa osób z niepełnosprawnościami.
  • Kwestia konsultacji rządu z organizacjami osób z niepełnosprawnościami.
  • Kwestia eliminacji z ustawodawstwa poniżającej terminologii.
  • Kwestia zniesienia zastrzeżeń Polski do Konwencji i przyjęcie Protokołu Fakultatywnego do niej.
  • Kwestia prawa zakazującego dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami.
  • Rekomendacje RPO:
  • Kwestia umożliwienia osobom z niepełnosprawnościami składania skarg na dyskryminację.
  • Kwestia zwalczania dyskryminacji osób LGBTI z niepełnosprawnościami.
  • Kwestia przemocy wobec kobiet, w tym kobiet z niepełnosprawnościami.
  • Kwestia deinstytucjonalizacji opieki nad dziećmi z niepełnosprawnościami.
  • Kwestia dostępności budynków dla osób z niepełnosprawnościami.
  • Kwestia języka migowego i technologii wspomagających.
  • Kwestia dostępności stron internetowych instytucji publicznych oraz bankomatów.
  • Kwestia zapewnienia wszystkim osobom z niepełnosprawnościami pełnej zdolności do czynności prawnych  poprzez zniesienie instytucji ubezwłasnowolnienia.
  • Kwestia dostępu do wymiaru sprawiedliwości.
  • Problemy osób z niepełnosprawnościami przebywające w instytucjach opieki.
  • Kwestia monitoringu przemocy wobec osób z niepełnosprawnościami w szpitalach psychiatrycznych  i DPS-ach.
  • Kwestia deinstytucjonalizacji opieki  i zapewnienie niezależnego życia w społeczności lokalnej, ze wsparciem asystenta osobistego.
  • Kwestia dostępności urządzeń ułatwiających poruszanie się osób z niepełnosprawnościami.
  • Kwestia formatów łatwych do czytania we wszystkich obszarach życia.
  • Kwestia uchylenia zakazu zawierania małżeństw przez osoby z niepełnosprawnością psychiczną lub  intelektualną.
  • Kwestia wsparcia dla rodziców z  niepełnosprawnościami.
  • Kwestia tego, czy rodzic opiekujący się dzieckiem, który otrzymał zasiłek związany z niepełnosprawnością, może  pracować.
  • Kwestia przechodzenia uczniów z niepełnosprawnościami z systemu edukacji specjalnej do edukacji włączającej.
  • Kwestia praw reprodukcyjnych kobiet i dziewcząt z niepełnosprawnościami.
  • Kwestia zatrudniania osób z niepełnosprawnościami na otwartym rynku pracy.
  • Kwestia zagrożenia ubóstwem.
  • Kwestia dostępu osób z niepełnosprawnościami do publicznych programów mieszkaniowych.
  • Kwestia dostępności procedur wyborczych.
  • Możliwości działań RPO jako organu monitorującego wykonanie Konwencji, w tym o przydzielonych mu środkach.

Rzecznik podkreśla, że w Polsce nie przyjęto strategii wdrażania Konwencji. Programy takie jak „Za życiem” nie mają charakteru kompleksowego.

  • przyjęcie kompleksowej, ogólnokrajowej strategii wdrażania postanowień Konwencji
  • doprowadzenie do tego, że rządowa Strategia na rzecz osób niepełnosprawnych będzie zgodna z Konwencją

W polskim prawie nie ma jednej powszechnie obowiązującej definicji niepełnosprawności (są różne, a podstawowe znaczenie ma definicja z ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych).

W sposób niezgodny z Konwencją systemy orzecznicze skupiają się na dysfunkcjach danej osoby, określając niepełnosprawność jako niezdolność do efektywnego pełnienia ról społecznych oraz  używając takich pojęć, jak niezdolność do pracy czy niezdolność do samodzielnej egzystencji. Trwają prace Międzyresortowego Zespołu ds. Opracowania Systemu Orzekania o Niepełnosprawności oraz Niezdolności do Pracy.  Zasadnicze wątpliwości RPO budzą plany używania w tym kontekście terminu „osoby niesamodzielne”, co jest niezgodne z Konwencją. W polskim  prawie nadal występują terminy stygmatyzujące, jak np. „niedorozwój umysłowy”,  „kalectwo”.

  • zrezygnowanie z planów wprowadzenia orzekania „o niesamodzielności” na rzecz orzekania „o potrzebnym wsparciu w czynnościach życia codziennego i czynnościach pielęgnacyjnych”
  • wdrożenie jednolitego systemu orzekania w zakresie funkcjonowania osób z niepełnosprawnościami we wszystkich obszarach życia (w tym m.in. edukacji, pracy, zabezpieczenia społecznego i zdrowia). Chodzi o orzekanie o tym, jakie wsparcie potrzebne jest danej osobie. Trzeba przy tym uwzględniać różne potrzeby osób i grup

Problem dobrze widać na przykładzie niedawnego protestu osób z niepełnosprawnościami i ich opiekunów w Sejmie. W jego trakcie rząd najpierw podpisał porozumienie z Krajową Radą Konsultacyjną (według członków Rady  zostało wykorzystane przez rząd wbrew ich intencjom). Potem rząd zorganizował spotkania ze środowiskiem osób z niepełnosprawnościami. Nie zaproszono na nie przedstawicieli protestujących i większości dużych organizacji osób z niepełnosprawnościami oraz działających na rzecz osób z niepełnosprawnościami –  pozbawiając te środowiska wpływu na kształt proponowanych rozwiązań (bez zaproszenia udział w spotkaniu był niemożliwy).

Według RPO brakuje jednolitych procedur prowadzenia konsultacji z organizacjami osób z niepełnosprawnościami. Kompetencje pełnomocników rządu ustalone są w taki sposób, że Pełnomocnik ds. Osób Niepełnosprawnych podejmuje działania jedynie w odniesieniu do obszaru zatrudnienia i rehabilitacji, a  Pełnomocnik ds. Równego Traktowania nie prowadzi działań na rzecz niepełnosprawnych.

  • poprawa lub ustanowienie nowych form i procedur włączania osób z niepełnosprawnościami, ich organizacji lub organizacji działających na ich rzecz w proces decyzyjny dotyczący projektowania i wdrażania polityk publicznych, w szczególności odnoszących się do realizacji praw osób z niepełnosprawnościami

Potrzebny jest przegląd aktów prawnych pod kątem słownictwa o „niepełnosprawności”, poszczególnych rodzajów niepełnosprawności i „osób z niepełnosprawnościami” oraz wyeliminowanie pojęć przestarzałych i pejoratywnych (np. „niesamodzielny”).

Gdyby Polska ratyfikowała Protokół Fakultatywny do Konwencji, osoby z niepełnosprawnością miałyby większe prawa, bo Komitet ONZ mógłby badać skargi indywidualne z Polski Jednak rząd nie planuje ratyfikacji Protokołu. Zapowiada jednak, że ponownie się nad tym zastanowi po tym, jak ONZ oceni sposób wykonywania przez Polskę Konwencji.

  • ratyfikacja przez Polskę Protokołu Fakultatywnego do Konwencji
  • wypowiedzenie przez Polskę Oświadczenia Interpretacyjnego do art. 12 Konwencji (w oświadczeniu tym strona polska interpretuje art. 12 konwencji w sposób zezwalający na stosowanie instytucji ubezwłasnowolnienia – co kwestionuje RPO, opowiadający się za zniesieniem ubezwłasnowolnienia).
  • zmienić ustawę o równym traktowaniu, tak by wprowadzić zakaz dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność w obszarze zabezpieczenia społecznego, dostępu do usług, w tym usług mieszkaniowych, rzeczy oraz nabywania praw lub energii, opieki zdrowotnej, a także oświaty i szkolnictwa wyższego (dziś zakaz taki dotyczy tylko obszaru zatrudnienia)
  • zapewnić w tej ustawie możliwości dochodzenia zadośćuczynienia pieniężnego także za krzywdy o charakterze moralnym oraz naruszenie godności osoby z niepełnosprawnością
  • działać na rzecz zwiększenia świadomości osób z niepełnosprawnościami o przysługujących im prawach.
  • zmienić ustawę o nieodpłatnej pomocy prawnej w celu zapewnienia obowiązku  pomocy w formie uwzględniającej potrzeby osób z niepełnosprawnościami (tę zmianę właśnie podpisał prezydent)

RPO podkreśla, że osoby LGBTI z niepełnosprawnościami, doświadczające dyskryminacji wielokrotnej (czyli także z powodu orientacji seksualnej lub tożsamości płciowej)  nie mogą żądać odszkodowania w związku z tego rodzaju dyskryminacji. Nie ma oficjalnych danych na temat ośrodków prowadzących „terapie konwersyjne”. Przepisy nie przewidują finansowania takich „terapii” ze środków publicznych, ale nie istnieje akt prawny zakazujący wprost ich prowadzenia.

  • zmienić ustawę o równym traktowaniu tak, by dała efektywne środki ochrony przed dyskryminacją wielokrotną
  • zakazać „terapii konwersyjnych”

Kobiety z niepełnosprawnościami, zwłaszcza mieszkanki wsi i małych miast, są bardziej narażone na przemoc.

  • uwzględnić w programie przeciwdziałania przemocy w rodzinie specyficznych potrzeb kobiet z niepełnosprawnościami
  • tworzyć programy, które będą ograniczały przemoc ze względu na płeć i niepełnosprawność, także w sferze publicznej
  • pozwolić na izolację sprawcy także poza postępowaniem karnym oraz poprawić skuteczność ochrony ofiar
  • upowszechnianie wiedzy o przemocy ze względu na płeć i o dostępnych formach pomocy
  • zwiększać świadomości przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości – aby nakazy opuszczenia mieszkania zajmowanego wspólnie z ofiarą przemocy domowej wydawano zawsze, kiedy wymaga tego  bezpieczeństwo ofiary

Dziś ponad tysiąc osób poniżej 18. roku życia przebywa w domach pomocy społecznej. Dzieci z niepełnosprawnościami przebywają również w placówkach opiekuńczo-wychowawczych.

  • trzeba przyjąć i realizacja programu deinstytucjonalizacji opieki nad dziećmi z niepełnosprawnościami. Chodzi o to, by potrzebna pomoc dostępna była na miejscu, w środowisku zamieszkania – a nie w DPS-ach
  • trzeba szybko zabrać dzieci z DPSów i zapewnić im inne, nieinstytucjonalne formy opieki

Przepisy gwarantują w Polsce jedynie dostępność budynków dla osób na wózkach. To za mało w momencie, gdy coraz powszechniejsze są standardy projektowania uniwersalnego, tj. takiego, które każe myśleć o wszystkich newralgicznych elementach budynku i jego najbliższego otoczenia z punktu widzenia odbiorcy zmagającego się z różnymi dysfunkcjami.

  • wprowadzenie  wymogu, by nowe obiekty budować zgodnie z zasadami uniwersalnego projektowania,
  • dostosowania do potrzeb osób z niepełnosprawnościami obiektów wybudowanych przed 1995 r.
  • nowelizacja ustawy o języku migowym, tak aby wszystkie instytucje finansowane ze środków publicznych (w tym przychodnie, szpitale i sądy) musiały zapewniać tłumacza migowego.

Wskaźnik dostępności publicznych stron internetowych wciąż kształtuje się na poziomie 40-50%.

  • poprawienie dostępności publicznych serwisów internetowych
  • wprowadzenie sankcji za brak wdrożenia tych rozwiązań
  • określenie standardów zapewniających dostępność bankomatów (nie mamy regulacji nakazujących zapewnienie dostępności bankomatów)

Polska nie zastąpiła instytucji ubezwłasnowolnienia systemem wspieranego podejmowania decyzji i przywrócenia osobom z niepełnosprawnościami pełnej zdolności do czynności prawnych.

  • uchylić artykułów 13 i 16 kodeksu cywilnego o ubezwłasnowolnieniu i wprowadzić nowe regulacje opartych na modelu wspieranego podejmowania decyzji
  • szkolić prawników, zwłaszcza prokuratorów, w zakresie wolności i praw osób z niepełnosprawnościami, zwłaszcza do korzystania z pełnej zdolności do czynności prawnych.

Organy wymiaru sprawiedliwości nie mają obowiązku stosowania w kontaktach z osobami z niepełnosprawnościami polskiego języka migowego, alfabetu Braille’a, czy komunikacji wspomagającej lub alternatywnej. Istotną barierą jest niedostępność architektoniczna budynków wielu sądów i prokuratur.

  • zmienić przepisy ograniczających możliwość bycia świadkiem w sądach  przez osoby z niepełnosprawnościami
  • upowszechniać korzystania z formy przesłuchania świadka na odległość
  • wprowadzić obowiązku stosowania polskiego języka migowego, alfabetu Braille’a, komunikacji wspomagającej lub alternatywnej we wszystkich instytucjach wymiaru sprawiedliwości
  • wprowadzić obowiązkowe szkolenia dla wszystkich pracowników wymiaru sprawiedliwości i organów ścigania co do praw osób z niepełnosprawnościami.

Rząd nie zbiera danych o liczbie osób z niepełnosprawnościami umieszczonych w instytucjach bez ich zgody.
Od 1 stycznia 2018 r. przyjęcie osoby ubezwłasnowolnionej za zgodą jej przedstawiciela ustawowego, ale bez jej zgody, wymaga orzeczenia sądu. Nie są prowadzone systemowe działania w celu reintegracji w rodzinach i społecznościach osób umieszczonych w instytucjach bez ich zgody.

  • stworzenie systemu całodobowego wsparcia środowiskowego dla osób z niepełnosprawnością, które – wobec jego braku – obecnie przebywają w różnego rodzaju instytucjach jedynie z powodu braku takiego wsparcia.

Osoby z niepełnosprawnościami psychospołecznymi  umieszczone w jednostkach penitencjarnych, przed umieszczeniem ich w szpitalu psychiatrycznym.

  • usprawnienie procesu wczesnej identyfikacji osób z niepełnosprawnościami i rozpoznawania ich potrzeb związanych z udziałem w postępowaniu karnym jeszcze przed przybyciem do placówki penitencjarnej
  • zapewnienie bezzwłocznego umieszczania osoby, wobec której orzeczono środek zabezpieczający, w odpowiedniej jednostce
  • zmiana prawa przez nieprzyjmowanie do aresztu śledczego lub zakładu karnego osoby w stanie bezpośredniego zagrożenia życia

Prawo przewiduje jedynie ogólną możliwość przeprowadzenia przez sędziego o każdej porze kontroli legalności umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym i w DPS osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną.

  • zwiększenie ochrony przed przemocą w DPS i szpitalach psychiatrycznych i zapewnienie skutecznych środków ochrony prawnej przed przemocą instytucjonalną.
  • organy ścigania powinny mieć umiejętności identyfikowania i reagowania na przemoc w opiekuńczych jednostkach zamkniętych
  • wprowadzenie kryminalizacji nawoływania do nienawiści i znieważeń, w tym znieważeń publicznych, z powodu rzeczywistej lub domniemanej niepełnosprawności

Polska nie ma żadnego planu, ani działań na rzecz deinstytucjonalizacji opieki. Nie mamy planów systemowego zapewnienia asystentury osobistej osobom z niepełnosprawnościami. Polska nie ma planu rozwoju usług świadczonych na poziomie społeczności lokalnej.

  • stworzyć krajową strategii deinstytucjonalizacji
  • rozwijać wsparcia na poziomie społeczności lokalnych oraz nieprzyjmowanie do instytucji kolejnych osób
  • uregulować w ustawie usługi asystenta osobistego i zapewnienie jej dostępności w stopniu adekwatnym do potrzeb
  • wprowadzić standardy jakościowych do systemu finasowania urządzeń ułatwiających poruszanie się osobom z niepełnosprawnościami
  • zwiększyć dofinasowanie tych urządzeń – niezależnie od kryterium dochodowego
  • uruchomić program dofinansowania zakupu indywidualnych środków transportu

Urzędy nie są obowiązane do tworzenia tekstów łatwych do czytania. Żaden akt prawny, ani informacja publiczna w Polsce nie jest przygotowywana w takim formacie.

  • opracować formaty łatwych do czytania z obowiązkiem ich wykorzystywania przez podmioty realizujące zadania publiczne.

Od momentu ratyfikacji Konwencji jedynie RPO podjął próbę wyeliminowania z porządku prawnego zapisu zabraniającego zawierania małżeństw osobom z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną. Rząd nie prowadzi żadnych prac.

  • znieść względny zakaz zawierania małżeństw przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną.

W Polsce nie ma systemu wsparcia osób z niepełnosprawnościami, które są rodzicami. Często konkretna pomoc staje się ingerencją w ich życie rodzinne. Są przypadki ograniczania władzy rodzicielskiej osobom z niepełnosprawnością intelektualną, czy osobom głuchym ze względu na ich niepełnosprawność i brak odpowiedniego wsparcia.

  • stworzyć system wsparcia w wykonywaniu funkcji rodzicielskich
  • zapewnić pomoc w zakresie i formach adekwatnych do potrzeb
  • szkolić pracowników socjalnych oraz sędziów nt. wolności i praw osób z niepełnosprawnościami, szczególnie prawa do życia rodzinnego

Są trzy rodzaje świadczeń dla rodziców dzieci z niepełnosprawnościami oraz dorosłych osób z niepełnosprawnościami, zróżnicowane pod względem wysokości (co Trybunał Konstytucyjny uznał za niezgodne z Konstytucją a Rząd nie wykonał tego wyroku). Świadczeń tych nie można łączyć z pracą zawodową.

  • pozwolić na łączenie prawa do świadczenia z pracą zawodowej.

Brakuje nam mechanizmów ograniczających przechodzenie uczniów – w miarę postępu edukacji – z przedszkoli i szkół ogólnodostępnych do szkół specjalnych. Słabo wspieramy pozostawanie
w ogólnodostępnych formach kształcenia.

  • stworzyć kompleksową strategię zwiększania udziału uczniów we włączających formach kształcenia
  • podnieść kompetencje dyrektorów placówek i nauczycieli  w zakresie niepełnosprawności

Potrzeby kobiet z niepełnosprawnościami w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego nie są badane ani monitorowane. Chodzi  tu o pełną dostępność usług ginekologicznych oraz opiekę okołoporodową. Edukacja seksualna nie jest prowadzona w sposób uwzględniający sytuację i potrzeby takich kobiet.

  • trzeba promować zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami na otwartym rynku pracy
  • konieczne jest zwiększenie ich zatrudnienia w administracji publicznej
  • potrzebne jest wprowadzenie systemowych rozwiązań dotyczących zatrudnienia wspomaganego
  • wprowadzenie rozwiązań kompensujących wyższe koszty funkcjonowania osób z niepełnosprawnościami
  • wdrożenie działań ograniczających ubóstwo gospodarstw domowych z takimi osobami
  • ograniczenie kryteriów dochodowych w dostępie do wsparcia

Nie prowadzi się żadnych działań, by wspierać dostęp do mieszkań osób z niepełnosprawnościami. Taka osoba może dostosować mieszkanie, ale sam budynek będzie niedostosowany. Mankamentem jest praktyka komasowania mieszkań komunalnych, czy lokali socjalnych, co prowadzi do gettoizacji i segregacji.

  • poprawiać udział osób z niepełnosprawnościami w wyborach i referendach, np. rozszerzenie możliwości głosowania korespondencyjnego, czy ustawowe uregulowanie kwestii dowozu osób
    z niepełnosprawnościami do lokali wyborczych.

Choć Rzecznik ma realizować zadania niezależnego organu monitorującego wykonywanie Konwencji, to  nie została odpowiednio zmieniona ustawa o RPO. Budżet Rzecznika, zatwierdzany przez Parlament, jest niewystarczający do efektywnego wykonywania wszystkich jego ustawowych obowiązków.

  • nowelizacja ustawy o RPO
  • zapewnienie Rzecznikowi autonomii finansowej – środków niezbędnych dla realizacji zadań organu monitorującego w stopniu umożliwiającym rzeczywisty wpływ na proces wdrażania Konwencji.
    (Źródło: https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/rekomendacje-rpo-dla-komitetu-onz-ktory-oceni-wykonanie-przez-polske-konwencji-o-prawach-osob-z-niepelnosprawnosciami)

Jak zauważa Marta Szarota, we wszystkich działaniach systemowych dotyczących niepełnosprawności podejmowanych przez państwo, kamieniem milowym jest nacisk na uwzględnienie perspektywy dyskryminacji krzyżowej. Rekomendacje stano­wią dowód na to, że postulaty organizacji i samych osób z niepełnosprawno­ściami są nie tylko pobożnymi życzeniami, ale też realnymi i konkretnymi pra­wami człowieka. (B. Kocejko, 2019) A dotychczasowe działania polskich rządów po transformacji systemowej sprawiają, że pojawiają się w polskiej przestrzeni publicznej zdeterminowane grupy społeczne, ich działanie we wspólnym interesie niesie za sobą zaangażowanie polityczne, a także pozyskiwanie informacji o mechani­zmach działania polityki. W ten sposób zmieniają one stereotypowe postrzeganie, jawią się jako osoby odpowiedzialne, stają się przykładem dla innych, pojawia się nadzieja na sukces. Trzeba tylko pamiętać, aby to prawo do debaty publicznej było prawem osób z niepełnosprawnościami, a nie przywilejem organizacji pozarządowych do mówienia głosem swoich podopiecznych. (M. Giedrojć, 2020)